Στάδια ανάπτυξης λόγου και ομιλίας

Η ομιλία και γενικότερα η επικοινωνία αποτελεί μέρος των διαπροσωπικών σχέσεων του ατόμου με το περιβάλλον του. Η επικοινωνία μέσω της ομιλίας είναι ένα κατεξοχήν ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Το παιδί γεννιέται ως ομιλητής σ ένα κόσμο ομιλητών και μαθαίνει την γλώσσα επειδή η επικοινωνία βρίσκεται στην ανθρώπινη φύση του. Έχει δηλαδή την φυσική ετοιμότητα να δέχεται και να προσέχει φθογγολογικά σημάδια, να ερμηνεύει τη σημασία τους και να τα  χρησιμοποιεί κατάλληλα στην επαφή του με τους άλλους.

Μέσα σ ένα σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα το παιδί μαθαίνει τις βασικές φωνολογικές, μορφολογικές, συντακτικές και σημασιολογικές δομές χωρίς εμπρόθετες ενέργειες και διαδικασίες αλλά μέσα από το στενό του περιβάλλον και μόνο με την αυθόρμητη χρήση της γλώσσας.  (Ν. Μήτσης, 1996)

Ο όρος ομιλία (speech) αναφέρεται κατ΄αρχήν στο ηχητικό ή ακουστικό σήμα το οποίο παράγεται από τη συνδυασμένη δραστηριότητα των πνευμόνων, του λάρυγγα, της στοματικής κοιλότητας και της ρινικής κοιλότητας. Οι κινήσεις αυτές έχουν ως αποτέλεσμα την παλμική δόνηση του αέρα και την παραγωγή ακουστικού σήματος.  Η ομιλία μεταφέρει γλωσσικό μήνυμα και ως εκ τούτου έχει περίπλοκη ιεραρχική δομή: συγκεκριμένες ηχητικές μονάδες συνδυάζονται ώστε να σχηματίσουν λέξεις, οι λέξεις με την σειρά τους συνδυάζονται και σχηματίζουν προτάσεις, ενώ οι λέξεις και οι προτάσεις είναι φορείς του μηνύματος. (Crystal &v Varley, 1998)

Ο όρος επικοινωνία (communication) περιλαμβάνει την ομιλία και την γλώσσα. Επικοινωνία είναι η μεταβίβαση και η πρόσληψη κάθε είδους μηνύματος, ακόμα και μη λεκτικό. Για παράδειγμα, ένα χασμουρητό μπορεί να μεταβιβάσει το μήνυμα ότι κάποιος είναι κουρασμένος. (Crystal & Varley, 1998)

Προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της ομιλίας:

Τα μέρη του σώματος που είναι υπεύθυνα για την παραγωγή της ομιλίας είναι οι πνεύμονες, η τραχεία,ο λάρυγγας (ο οποίος περιλαμβάνει τις φωνητικές χορδές), ο φάρυγγας, το στόμα και η μύτη. Οι ήχοι παράγονται  από μεταβολές στο σχήμα της φωνητικής κοιλότητας πάνω από το λάρυγγα. Τα όργανα της φωνητικής κοιλότητας που συμμετέχουν στην παραγωγή ενός ήχου ονομάζονται αρθρωτές. Οι αρθρωτές διακρίνονται σε δύο είδη: οι ενεργητικοί και οι παθητικοί. Οι λογοθεραπευτές ασχολούνται με τους ενεργητικού αρθρωτές οι οποίοι και είναι η γλώσσα, τα χείλη, η μαλακή υπερώα και το σαγόνι. Τέλος, βασική προϋπόθεση  για να αναπτύξει ένα παιδί την ομιλία είναι η ακοή. Αν δηλαδή ένα παιδάκι γεννηθεί κωφό δεν θα αναπτύξει από μόνο του λόγο ποτέ.

Τα επίπεδα της γλώσσας:

• φωνολογία
• μορφολογία
• συντακτικό
• σημασιολογία
• πραγματολογία

Φωνολογία: Καλύπτει τις φωνολογικές και αρθρωτικές διαταραχές οι οποίες χαρακτηρίζονται από δυσκολίες στην ορθή παραγωγή των ήχων της ομιλίας σε ηλικίες που αυτές οι δυσκολίες θα έπρεπε να έχουν ξεπεραστεί. Οι ήχοι μπορεί να απαλείφονται, να αντικαθίστανται ή να παραμορφώνονται .

Μορφολογία:αναφέρεται στα μορφήματα μιας γλώσσας και τον τρόπο με τον οποίο προσδίδουν νόημα στις λέξεις (το γένος, τον αριθμό και την πτώση).

Συντακτικό: ασχολείται με την σύνταξη – δομή πρότασης.

Σημασιολογία: αναφέρεται στη σημασία των λέξεων αλλά και στη σημασιολογική σύνδεση των λέξεων

Πραγματολογία: περιγράφει τις επικοινωνιακές λειτουργίες που επιτελεί η γλώσσα. Τα συστατικά του πραγματολογικού επιπέδου είναι γλωσσική πράξη, ο διάλογος και η αφήγηση.

Γλωσσική ανάπτυξη:

Η γλωσσική ανάπτυξη χωρίζεται σε

• προγλωσσική περίοδο
• μεταβατική περίοδο
• γλωσσική περίοδο

Προγλωσσική περίοδος:

0-3μ.  άναρθες κραυγές

3-6μ.  ψέλισμα

6-8μ. κοινωνικοποιημένο παιχνίδι

8-12μ ιδιόγλωσσα

Μεταβατική περίοδος:

1-1,6χρ.  εμφάνιση των 50 πρώτων λέξεων

Γλωσσική περίοδος:

15-18μ.  ολοφραστικό στάδιο

18-24μ.  στάδιο δύο λέξεων

2-3χρ  τηλεγραφικό στάδιο

3-4,7χρ.  στάδιο ανάπτυξης της δομής της γλώσσας

4,7χρ – στάδιο εκλέπτυνσης των γλωσσικών ικανοτήτων

Πιο αναλυτικά θα αναφέρουμε τα γενικά στάδια ανάπτυξης της ομιλίας που είναι ίδια για όλα τα παιδια:

0-6 μηνών:

• παράγει ήχους ευχαρίστησης
• αντιδρά στους ήχους και γυρίζει το κεφάλι του
• ανάλογα με τις ανάγκες του χρησιμοποιεί διαφορετικό κλάμα
• αναγνωρίζει φωνές και γελάει όταν του μιλάνε
• μιμείται ήχους
• η φωνή του παρουσιάζει ποικιλία στην  ηχηρότητα και τον τόνο
• χρησιμοποιεί χειρονομίες για να υποδείξει αυτό που θέλει

7-12 μηνών

• καταλαβαίνει το όχι και το ναι
• ανταποκρίνεται στο όνομα του
• μιμείται περισσότερους ήχους
• εμφάνιση πρώτων λέξεων , βάβισμα
• έντονα στοιχεία προσωδίας και επιτονισμού
• ακούει όταν του μιλάνε
• σιγά – σιγά αρχίζει να αλλάζει το βάβισμα και χρησιμοποιεί σκόπιμα την ομιλία
• έχει εκφραστικό λεξιλόγιο 1-3 λέξεις
• χρησιμοποιεί κυρίως ουσιαστικά
• καταλαβαίνει τις απλές εντολές

13-18 μηνών:

• η ομιλία του είναι σχεδόν ακατάληπτη
• ηχολαλεί
• ακολουθεί απλές εντολές
• παράγει κάποια σύμφωνα
• εκφραστικό λεξιλόγιο 3-25 λέξεις ή και περισσότερες
• χρησιμοποιεί παράλληλα χειρονομίες και φώνηση

19-24 μηνών:

• η ομιλία του γίνεται κατανοητή και αρχίζει να μοιάζει σταδιακά με την ομιλία των ενηλίκων
• εκφραστικό λεξιλόγιο 50-100 λέξεις ή και περισσότερες
• αντιληπτικό λεξιλόγιο πάνω από 300 λέξεις
• αρχίζει να χρησιμοποιεί προτάσεις με ουσιαστικά και ρήματα
• χρησιμοποιεί προσωπικές αντωνυμίες (εγώ, εσύ, αυτός)
• απαντά στην ερώτηση <<τι είναι αυτό;>>
• ακούει ιστορίες
• ονομάζει πέντε μέρη του σώματος και κάποια οικεία αντικείμενα
• καταλαβαίνει και ακολουθεί εντολές με δύο μέρη

2-3 ετών:

• η ομιλία του είναι περισσότερο κατανοητή από τους ξένους
• κατανοεί τις έννοιες όλα και πολλά
• ζητά τα αντικείμενα με το όνομα τους
• προσδιορίζει διάφορα μέρη του σώματος
• εκφράζει την ανάγκη του να πάει τουαλέτα
• απαντά σε απλές ερωτήσεις
• ακούει ιστορίες και τραγούδια
• χρησιμοποιεί προτάσεις με 3-4 λέξεις
• κάνει ερωτήσεις χρησιμοποιώντας 2 λέξεις
• αντιλαμβάνεται 500-900 λέξεις
• εκφραστικό λεξιλόγιο 50-250 λέξεις ή περισσότερες
• μιλάει δυνατά
• κάνει γραμματικά και συντακτικά λάθη
• παραλείπει ή αντικαθιστά κάποια φωνήματα όταν μιλάει

3-4 χρονών :

• ακολουθεί σύνθετες εντολές (2-3 μέρη)
• καταλαβαίνει αντίθετες έννοιες
• απαντά και κάνει απλές ερωτήσεις
• εκφράζει συναισθήματα
• χρησιμοποιεί προτάσεις με 4-6 λέξεις
• καταλαβαίνει 1200 – 2000 λέξεις
• εκφραστικό λεξιλόγιο 800 -1500 λέξεις
• καταληπτότητα ομιλίας 80%
• βελτιώνει τα συντακτικά και γραμματικά λέθη
• ψιθυρίζει
• χρησιμοποιεί σωστά τον πληθυντικό αριθμό, αντωνυμίες, χρόνους ρημάτων
• αντιλαμβάνεται τις έννοιες παρελθόν και μέλλον
• συμμετέχει σε συζητήσεις

4-5 χρονών:

• καταλαβαίνει τους αριθμούς μέχρι το 3
• αναγνωρίζει μέχρι 3 βασικά χρώματα
• καταλαβαίνει τις έννοιες του χώρου
• καταλαβαίνει πάνω από 2800 λέξεις
• εκφραστικό λεξιλόγιο 900 – 2000 λέξεις
• χρησιμοποιεί σύνθετες προτάσεις 4 -8 λέξεις
• σωστή χρήση γραμματικής
• ακούει μια ιστορία και απαντά σε ερωτήσεις
• περιγράφει την μέρα του στο σχολείο
• αναμεταδίδει ακριβώς μια ιστορία
• δίνει σύνθετες απαντήσεις
• γνωρίζει την χρήση αντικειμένων

5-6 χρόνων:

• γνωρίζει και ονομάζει 6 χρώματα
• ονομάζει 3 σχήματα
• καταλαβαίνει περίπου 12000λέξεις
• αυξάνει συνεχώς το λεξιλόγιο του
• συμμετέχει σε διαλόγους
• μετράει αυτοματοποιημένα μέχρι το 30.
• συμμετέχει σε ομαδικά παιχνίδια και ακολουθεί τις οδηγίες
• εκτελεί σύνθετες εντολές με 3 μέρη
• ονομάζει τις μέρες της εβδομάδας
• χρησιμοποιεί κλίσεις και χρόνους ρημάτων  (αόριστος, μέλλοντας)
• αντικαθιστά ελάχιστα φωνήματα
• γραμματικά πλήρης πρόταση
• επικοινωνεί εύκολα με ενήλικες

Η ανάπτυξη του λεξιλογίου:

Η ανάπτυξη του λεξιλογίου διαφέρει σημαντικά από την ανάπτυξη άλλων συστατικών του γλωσσικού συστήματος, δεδομένου ότι η εκμάθηση νέων λέξεων είναι δυνατό να συνεχιστεί καθ όλη τη διάρκεια της ενεργούς πνευματικής ζωής του ατόμου. Αντίθετα, η πρόσκτηση των βασικότερων φωνολογικών, συντακτικών, μορφολογικών και πραγματολογικών γνώσεων από ένα τυπικά αναπτυσσόμενο παιδί ολοκληρώνεται μέχρι την σχολική ηλικία.

Αν η γλωσσική ανάπτυξη ενός ατόμου μπορούσε μα κάποιο τρόπο να σταματήσει στην ηλικία των 5 ετών, το άτομο αυτό θα κατείχε το μεγαλύτερο μέρος των φωνολογικών, συντακτικών, μορφολογικών και πραγματολογικών γνώσεων της μητρικής του γλώσσας. Αυτό σημαίνει πως το λεξιλόγιο του, στην καλύτερη περίπτωση θα αποτελούσε μόνο το 25% περίπου του λεξιλογίου ενός ενήλικα. Το προεξάρχον λοιπόν χαρακτηριστικό της λεξιλογικής ανάπτυξης είναι ότι συντελείται ως επί τω πλείστον μετά την ολοκλήρωση σχεδόν της ανάπτυξης των άλλων συστατικών της γλώσσας. (Kuczaj, 1999)

Είναι κατανοητό ότι όπως και ένας ενήλικας έτσι και ένα παιδί δεν γνωρίζει το ίδιο καλά όλες τις λέξεις που περιλαμβάνονται στο λεξιλόγιο του. Κάποιες λέξεις τις κατανοεί και τις χρησιμοποιεί πολύ καλά , άλλες τις κατανοεί και τις χρησιμοποιεί λιγότερο καλά, ενώ άλλες τις κατανοεί μόνο στο πλαίσιο εκφοράς τους.

Ένα τυπικά αναπτυσσόμενο παιδί προφέρει τις πρώτες του λέξεις γύρω στα πρώτα του γενέθλια, ενώ κατά την διάρκεια του δεύτερου χρόνου της ζωής του το μέγεθος του λεξιλογίου του μπορεί να αυξηθεί ακόμα και σε μερικές εκατοντάδες λέξεις.  Ωστόσο, έρευνες αποδεικνύουν ότι υπάρχουν σημαντικές ατομικές διαφορές τόσο στο ρυθμό εκμάθησης νέων λέξεων, όσο και στο συνολικό μέγεθος του λεξιλογίου. Σύμφωνα όμως με τα αποτελέσματα όλων των ερευνών όλα τα παιδιά που συμμετείχαν που συμμετείχαν σε αυτές παρουσίασαν αύξηση στο μέγεθος του παραγωγικού λεξιλογίου.

Η λεξιλογική έκρηξη

Κατά τις πρώτες εβδομάδες που ακολουθούν την εκφορά της πρώτης λέξης, ο ρυθμός πρόσκτησης νέων λέξεων είναι πολύ αργός, περίπου μία ή δύο λέξεις το μήνα και αρχικά αυξάνεται βαθμιαία. Στη συνέχεια όμως παρατηρείται μία απότομη και δραματική αύξηση στο ρυθμό εκμάθησης νέων λέξεων. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται ΄΄λεξιλογική έκρηξη΄΄ και έχει μελετηθεί εκτενώς.

Οι Goldfield και Reznick (1990)  απέδειξαν ότι η ΄΄λεξιλογική έκρηξη΄΄ αφορούσε μόνο τα ουσιαστικά ενώ μόνο το 28% των παιδιών παρουσίασαν ανάπτυξη λεξιλογίου βαθμιαία και στις περιπτώσεις αυτές αποκτήθηκε ίσος αριθμός ουσιαστικών και άλλων κατηγοριών λέξεων. Οι ερευνητές λοιπόν συμπέραναν ότι η λεξιλογική έκρηξη είναι πιθανό να χαρακτηρίζει τα παιδιά εκείνα που κατά τα πρώιμα στάδια της γλωσσικής τους ανάπτυξης επικεντρώνονται στην εκμάθηση των ονομάτων των αντικειμένων. Ωστόσο υποστηρίζουν ότι η αύξηση του λεξιλογίου και το είδος του λεξιλογίου εξαρτάται και επηρεάζεται από το άμεσο περιβάλλον του παιδιού. Εάν για παράδειγμα, τα οικεία πρόσωπα δίνουν έμφαση στην ονομσία αντικειμένων, αυξάνουν οι πιθανότητες τα παιδιά να κατανοούν καλύτερα τις κατηγορίες των αντικειμένων και να επιχειρούν να τα ονομάσουν.

Η πλειοψηφία των ερευνών συμφωνεί ότι στα παιδιά που εκδηλώνεται ΄΄λεξιλογική έκρηξη΄΄ η συχνότερη περίοδος εμφάνισης είναι μεταξύ 18-22 μηνών ή όταν το παραγωγικό λεξιλόγιο κυμαίνεται από 50 – 100 λέξεις. Ωστόσο παρατηρούνται σημαντικές ατομικές διαφορές. Σε ορισμένα παιδιά η ΄΄λεξιλογική έκρηξη΄΄ εκδηλώνεται ήδη στους 14 μήνες, όταν το παραγωγικό τους λεξιλόγιο είναι πολύ μικρότερο των 50 λέξεων, ενώ σε άλλα περίπου στην ηλικία των 3 ετών. (Mervis & Bertrand, 1995) 

Τα είδη των πρώτων λέξεων και η σημασία των λέξεων:

Είναι δύσκολο να ταξινομήσουμε τις πρώτες  λέξεις των παιδιών στο πρώιμο λεξιλόγιο, με βάση την σημασία τους και αυτό γιατί οι πρώτες 10 λέξεις του παραγωγικού λεξιλογίου είναι εξαιρετικά δύσκολο να ταξινομηθούν σε κατηγορίες του σημασιολογικού συστήματος των ενηλίκων, όπως είναι το ουσιαστικό ή το ρήμα.  Για παράδειγμα, η λέξη ΄΄πόρτα΄΄  είναι πιθανό να χρησιμοποιείται ως ουσιαστικό αλλά και ως ρήμα με την έννοια ΄΄άνοιξε πόρτα΄΄. (Griffiths &Atkinson, 1978)

Κατά την περίοδο που το παραγωγικό λεξιλόγιο κυμαίνεται από 50-200 λέξεις, η πλειοψηφία των λέξεων είναι ονόματα ουσιαστικά, τα οποία παρουσιάζουν αύξηση, ενώ παράλληλα οι λέξεις που συναντάμε στην προηγούμενη φάση.

Οι λέξεις που έχουν γραμματική λειτουργία (λειτουργικές λέξεις) όπως είναι οι αντωνυμίες και τα επιρρήματα είναι σπάνιες τα πρώτα στάδια της λεξιλογικής ανάπτυξης. Αυτές οι λέξεις αποτελούν λιγότερο από 5% του συνόλου των λέξεων κατά το πρώτο και δεύτερο χρόνο της ζωής ενώ αυξάνονται όταν το παραγωγικό λεξιλόγιό του κυμαίνεται μεταξύ 300-500 λέξεις.

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η σειρά εμφάνισης των διαφορετικών ειδών λέξεων είναι ίδια τόσο στο επίπεδο της παραγωγής όσο και στο επίπεδο της κατανόησης, μολονότι στο τελευταίο επίπεδο της κατανόησης ο ρυθμός εκμάθησης των ρημάτων και των επιθέτων είναι ταχύτερος σε σύγκριση με το επίπεδο της παραγωγής. (Harris & Chasin, 1999)

---

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Cruystal, D., & R. Varley (1998). Introduction to language pathology. London: Whurr
• Χριστίνα Φιλ. Παπαηλίου (2005).  Η ανάπτυξη της γλώσσας. Αθήνα, εκδόσεις Παπαζήση
• Μήτσης Ν., (1996). Διδακτική του γλωσσικού μαθήματος. Από την γλωσσική θεωρία στην διδακτική πράξη. Αθήνα, Gutenberg.
• Αγγελική Ράλλη (2005). Μορφολογία. Αθήνα, εκδόσεις Πατάκη.
• Ελένη Νήμα (2004). Γλωσσική ανάπτυξη και διδασκαλία, Επιστημονικό βήμα, ακαδημία Θεσσαλονίκης
• Harris, M., & Chasin, J. (1999). Developments in early lexical comprehension: Acomparison of parental report and controlled  testing. Journal of child language.
• Griffiths, P, & Atkinson, M. (1978). A ΄΄door΄΄ to verbs. In N. Waterson & C. Snow, The development of communication. New York: John Wiley.
• Kuczaj, S.A (1999). The world of words: Thoughts on the develipment of a lexicon. In M. Barrett. The development of language. Hove: Psychology Press.
• Mervis, C.B & Bertrand J. (1995). Early lexical acquisition and the vocabulary spurt: A response to Goldfield & Reznick. Journal of Child Language.