Η ανάπτυξη κριτικής σκέψης. Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς και οι δάσκαλοι;

Η ανάπτυξη κριτικής σκέψης. Κριτική σκέψη είναι η νοητική και συναισθηματική λειτουργία κατά την οποία το άτομο αξιολογεί την αξιοπιστία των πληροφοριών και αποφασίζει τι να σκεφτεί ή τι να κάνει μέσω συλλογισμών που γίνονται με βάση όλα τα δυνατά στοιχεία που μπορεί να έχει στη διάθεσή του. Αρχικά το άτομο μαθαίνει να στέκεται κριτικά όταν γνωρίζει τι να ρωτά πώς και πότε και στη συνέχεια πώς να σκέφτεται λογικά πότε και ποιες μεθόδους και στρατηγικές να χρησιμοποιεί για να αντιμετωπίσει μια κατάσταση.

Οι δεξιότητες κριτικής σκέψης είναι σημαντικές για τη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών. Η εισαγωγή αυτών των δεξιοτήτων μπορεί να αρχίσει ήδη από την προσχολική ηλικία. Είναι σημαντικό ότι οι δεξιότητες ανάλυσης, σύγκρισης και σύνθεσης πρέπει αναπτυχθούν σε μικρή ηλικία, ώστε οι μαθητές να μπορούν να τις εφαρμόσουν σε κατάλληλες καταστάσεις, είτε στην ακαδημαϊκή ή την προσωπική τους ζωή.

Η κριτική σκέψη περιλαμβάνει ένα πολύπλοκο συνδυασμό δεξιοτήτων. Ανάμεσα στα κύρια χαρακτηριστικά είναι τα εξής:

  Λογική: Η Λογική ασχολείται με τους κανόνες που χρησιμοποιούμε για να βγάζουμε σωστά συμπεράσματα, συνεπώς μας ενδιαφέρουν τα επιχειρήματα και οι συλλογισμοί. Σκεφτόμαστε κριτικά όταν:

[unordered_list style=”tick”]

• Βασιζόμαστε στη λογική και όχι στο συναίσθημα
• Απαιτούμε αποδεικτικά στοιχεία
• Βρίσκουμε τις καλύτερες δυνατές εξηγήσεις

[/unordered_list]

   Αυτογνωσία. Σκεφτόμαστε κριτικά όταν:

[unordered_list style=”tick”]

• Σταθμίζουμε τις επιδράσεις των κινήτρων και των προκαταλήψεων μας
• Αναγνωρίζουμε τις δικές μας υποθέσεις ή προκαταλήψεις

[/unordered_list]

   Τιμιότητα. Σκεφτόμαστε κριτικά όταν:

[unordered_list style=”tick”]

• Αναγνωρίζουμε τις συναισθηματικές παρορμήσεις, εγωιστικά κίνητρα, ή άλλες πλάνες.

[/unordered_list]

   Ευρύτητα πνεύματος. Σκεφτόμαστε κριτικά όταν:

[unordered_list style=”tick”]

• Αξιολογούμε όλα τα εύλογα συμπεράσματα
• Μελετούμε την ποικιλία των πιθανών απόψεων ή οπτικών γωνιών
• Παραμένουμε ανοικτοί σε εναλλακτικές ερμηνείες
• Δεχόμαστε νέες εξηγήσεις και μοντέλα, διότι για παράδειγμα είναι καλύτερα τα στοιχεία, ή είναι πιο απλά, ή έχουν λιγότερες ασυνέπειες ή καλύπτουν περισσότερα δεδομένα
• Αποδεχόμαστε νέες προτεραιότητες, προχωρώντας σε επαναξιολόγηση των αποδεικτικών στοιχείων ή επανεκτίμηση των πραγματικών συμφερόντων μας

[/unordered_list]

   Πειθαρχία. Σκεφτόμαστε κριτικά όταν:

[unordered_list style=”tick”]

• Είμαστε ακριβείς, λεπτομερείς, πλήρεις και εξαντλητικοί
• Αντιστεκόμαστε στην χειραγώγηση και σε παράλογες προσφυγές
• Αποφεύγουμε γρήγορες αποφάσεις

[/unordered_list]

   Αποφασιστικότητα. Σκεφτόμαστε κριτικά όταν:

[unordered_list style=”tick”]

• Αναγνωρίζουμε τη σημασία και αξία των εναλλακτικών υποθέσεων και προοπτικών
• Αναγνωρίζουμε την έκταση και το βάρος της απόδειξης

[/unordered_list]

Εν ολίγοις, οι άνθρωποι που έχουν αναπτύξει την κριτική τους σκέψη, είναι από τη φύση τους σκεπτικιστές, είναι ενεργοί, όχι παθητικοί.  Δεν έχουν εγωιστική άποψη για τον κόσμο. Είναι ανοιχτοί σε νέες ιδέες και προοπτικές. Είναι πρόθυμοι να αμφισβητήσουν τις πεποιθήσεις τους και να διερευνήσουν ανταγωνιστικά στοιχεία. Η κριτική σκέψη μας δίνει τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε ένα ευρύ φάσμα υποκειμενικών αναλύσεων αλλά με αντικειμενικά κριτήρια, και να αξιολογήσουμε πόσο καλά κάθε ανάλυση θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες μας. Τα πραγματικά γεγονότα μπορεί να είναι δεδομένα, αλλά το πώς θα τα ερμηνεύσουμε, αυτό μπορεί να διαφέρει.

Αντίθετα, τα παθητικά, μη κριτικά σκεπτόμενα άτομα λαμβάνουν μια απλουστευτική άποψη για τον κόσμο.
Αντιλαμβάνονται τα πράγματα ως μαύρο και άσπρο.
Αντιλαμβάνονται ερωτήματα του τύπου «ναι ή όχι» χωρίς λεπτές αποχρώσεις.
Αδυνατούν να δουν τις συνδέσεις και την περιπλοκότητα των πραγμάτων.
Αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν συναφή στοιχεία.

Συμβουλές για τη διδασκαλία της κριτικής σκέψης: Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς και οι δάσκαλοι;

Έρευνα που έγινε στην Βρετανία για τη διδασκαλία της κριτικής σκέψης έδειξε ότι η διδακτική προσέγγιση που υπερτερούσε σε σχέση με άλλες, ήταν η «ρητή εντολή» – δηλαδή, διδάσκουμε τα παιδιά συγκεκριμένους τρόπους για τα αίτια και την επίλυση προβλημάτων. Σε μελέτες όπου οι καθηγητές ζητούσαν από τους μαθητές να λύσουν διάφορα προβλήματα χωρίς να τους δοθούν σαφείς οδηγίες, οι μαθητές παρουσίασαν μικρή βελτίωση (Abrami et al 2008).
Έτσι, φαίνεται ότι τα παιδιά ωφελούνται περισσότερο όταν διδάσκονται επίσημες αρχές της συλλογιστικής.

Παρακάτω θα δείτε μερικές συμβουλές για την διδασκαλία της κριτικής σκέψης από τον οργανισμό «The American Philosophical Association»:

Ξεκινήστε νωρίς. Τα μικρά παιδιά μπορεί να μην είναι έτοιμα για την εκπαίδευση της τυπικής λογικής. Αλλά μπορούν να διδαχθούν να αιτιολογούν τα συμπεράσματά τους, καθώς και να αξιολογούν τα αίτια που δίνονται από άλλους.
Αποφύγετε την ώθηση ενός δόγματος. Όταν ζητάμε από τα παιδιά να κάνουν κάτι με έναν συγκεκριμένο τρόπο, πρέπει να εξηγήσουμε τους λόγους.
Ενθαρρύνετε τα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις. Οι γονείς και οι δάσκαλοι θα πρέπει να ενθαρρύνουν την περιέργεια των παιδιών. Εάν μια λογική δεν έχει νόημα σε ένα παιδί, θα πρέπει να το ενθαρρύνετε να εκφράσει τις αντιρρήσεις ή την δυσκολία του.
Ζητήστε από τα παιδιά να εξετάσουν εναλλακτικές επεξηγήσεις και λύσεις. Είναι ωραίο να παίρνετε μια σωστή απάντηση. Όμως, πολλά προβλήματα έχουν περισσότερες από μία λύσεις. Όταν τα παιδιά εξετάζουν πολλαπλές λύσεις, μπορούν να γίνουν πιο ευέλικτοι στοχαστές.
Δώστε στα παιδιά διευκρινισμένες έννοιες. Τα παιδιά θα πρέπει πρακτικά να θέτουν τα πράγματα με τα δικά τους λόγια, διατηρώντας παράλληλα την έννοια ανέπαφη.
Συζήτηση για τις προκαταλήψεις. Οι μαθητές όλων των τάξεων μπορούν να καταλάβουν πως τα συναισθήματα, τα κίνητρα ακόμα και οι πόθοι μας μπορούν να επηρεάσουν τις αποφάσεις μας.
Μην περιορίσετε την κριτική σκέψη σε αμιγώς πραγματικά ή ακαδημαϊκά θέματα. Ενθαρρύνετε τα παιδιά να συζητήσουν και να αιτιολογήσουν ηθικά, δημόσια ή πολιτικά θέματα.
Προωθήστε τη γραφή. Όπως γνωρίζουν πολλοί εκπαιδευτικοί, η διαδικασία της γραφής βοηθά τους μαθητές να αποσαφηνίσουν τις εξηγήσεις τους και να οξύνουν τα επιχειρήματά τους.

Διαβάζοντας τα παραπάνω πολλοί θα αναρωτηθήκατε: «Μήπως όμως μια τέτοια εκπαίδευση κατέπνιγε τη δημιουργικότητα»; Η απάντηση είναι: καθόλου. Η πραγματική δημιουργική σκέψη απαιτεί απαραίτητα τη χρήση της κριτικής σκέψης, η οποία αναπτύσσει την περιέργεια, την ευελιξία, και κρατάει το μυαλό μας ανοιχτό.

Στην πραγματικότητα, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης μπορεί να κάνει τα παιδιά πιο έξυπνα, πιο ανεξάρτητα, και πιο δημιουργικά.

Πηγές:
Caren Hollowell
Dan Curland
Gwen Dewar, Ph.D
American Philosophical Association