“Αισθητηριακή Αναζήτηση: Όταν το νευρικό σύστημα πεινάει…”

Αισθητηριακή Αναζήτηση. Οι αισθήσεις μας δίνουν πληροφορίες για τη φυσική κατάσταση του σώματός μας και για το περιβάλλον γύρω μας. Τα αισθητηριακά ερεθίσματα κυλούν προς τον εγκέφαλο όπως τα ρυάκια κυλούν προς μία λίμνη. Αμέτρητα μικρά κομμάτια αισθητηριακών πληροφοριών βομβαρδίζουν κάθε στιγμή τον εγκέφαλο, όχι μόνο από τα μάτια και τα αυτιά μας, αλλά και από κάθε μέρος του σώματός μας.

Ας δούμε για παράδειγμα, αυτήν τη στιγμή που διαβάζετε αυτό το κείμενο, πόσα ερεθίσματα πιθανόν να λαμβάνετε μέσω των αισθήσεών σας, ταυτόχρονα:

• βλέπετε τα γράμματα που απαρτίζουν τις λέξεις, και ταυτόχρονα εικόνες ή χρώματα που συνυπάρχουν σε αυτή τη σελίδα
• βλέπετε το δωμάτιο στο οποίο βρίσκεστε (το χρώμα του τοίχου, το φως του δωματίου, μερικά έπιπλα που βρίσκονται στο οπτικό σας πεδίο – κοντά στον υπολογιστή) και γνωρίζετε αν κάποιος κινείται μέσα σε αυτό ανά πάσα στιγμή
• ακούτε τον ήχο της αναπνοής σας, τον ήχο από ηλεκτρικές συσκευές (τηλεόραση, ψυγείο κλπ), τον ήχο του αέρα από έξω, τον γείτονα που μιλάει δυνατά με κάποιον άλλο…
• αισθάνεστε ακριβώς τη θέση του σώματός σας, την επαφή του με το σημείο που κάθεστε, και με τα ρούχα σας, και ίσως νιώθετε και κάποιον πόνο κάπου
• μυρίζετε το άρωμα των ρούχων σας, ενός αποσμητικού χώρου, ενός κεριού…
• κουνάτε ρυθμικά το πόδι σας, ή παίζετε με κάτι στα δάχτυλά σας, μασάτε μια τσίχλα…

και…όλα αυτά συμβαίνουν ταυτόχρονα! Πώς είναι δυνατόν;

Ο εγκέφαλος οργανώνει όλες αυτές τις πληροφορίες που λαμβάνουμε μέσω των αισθήσεών μας για να μπορέσουμε να κινηθούμε, να μάθουμε και να συμπεριφερθούμε κατάλληλα. Ο εγκέφαλος εντοπίζει, ταξινομεί και κατευθύνει τις αισθήσεις, ακριβώς όπως ένας τροχονόμος κατευθύνει τα αυτοκίνητα. Όταν οι αισθήσεις κυλούν με έναν καλά οργανωμένο τρόπο, ο εγκέφαλος μπορεί να τις χρησιμοποιήσει για να πετύχει αντίληψη και μάθηση. Όταν όμως η ροή των αισθήσεων δεν είναι κατάλληλα οργανωμένη, τότε η ζωή μας μπορεί να μοιάζει με… μποτιλιάρισμα. Ένα από τα αποτελέσματα μιας μη αποτελεσματικής οργάνωσης των αισθήσεων από τον εγκέφαλο είναι η έντονη αισθητηριακή αναζήτηση, δηλαδή η συνεχής αναζήτηση ερεθισμάτων μέσω των αισθήσεων. Είναι όμως πάντα ανησυχητική;

Εκτός από τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε χωρίς να τα επιδιώκουμε απαραίτητα (πχ φασαρία στον δρόμο) υπάρχουν ερεθίσματα τα οποία αναζητούμε μέσα στη μέρα, συνειδητά ή υποσυνείδητα, τα οποία έχουμε ανάγκη για να είμαστε ήρεμοι, αποδοτικοί, λειτουργικοί, χαρούμενοι. Όλοι έχουμε αισθητηριακές ανάγκες τις οποίες καλύπτουμε με διάφορους τρόπους:

• ακούμε μουσική
• τρώμε φαγητά ή γλυκά/πίνουμε ποτά (πχ καφέ) με συγκεκριμένες γεύσεις, τρώμε τσίχλες
• τεντωνόμαστε ή κινούμαστε στον χώρο, κουνάμε ρυθμικά κάποιο άκρο μας
• παίζουμε με κάτι στο χέρι μας (πχ τα μαλλιά μας, αξεσουάρ, υφάσματα, στυλό)
• βάζουμε μη βρώσιμα πράγματα στο στόμα μας ή γύρω από αυτό (πχ τα νύχια/δάχτυλά μας, ένα καλαμάκι)
• κάνουμε στον εαυτό μας ή δεχόμαστε ένα μασάζ
• ανάβουμε αρωματικά κεριά, χρησιμοποιούμε αποσμητικά χώρου

Στα παιδιά, όπου τυπικά ο εγκέφαλος αναπτύσσεται με γρήγορους ρυθμούς, συμβαίνει συχνά, αναλόγως με τις τρέχουσες συνθήκες να υπάρχει ανάγκη από περισσότερα ή πιο έντονα ερεθίσματα. Αφού όπως είπαμε είναι λογικό να αναζητάμε ερεθίσματα (ο εγκέφαλός μας μας κατευθύνει), σε πoιο σημείο λέμε ότι η αισθητηριακή αναζήτηση δεν είναι ακριβώς “φυσιολογική”;
Ας δούμε κάποιες συνηθισμένες συμπεριφορές αισθητηριακής αναζήτησης που παρατηρούνται σε μερικά παιδιά:

• Αναζήτηση συνεχούς κίνησης, με αποτέλεσμα “υπερδραστηριότητα” ή “υπερκινητικότητα” (τρέχει, γυρνά γύρω από τον εαυτό του, δεν μπορεί να μείνει σε μια θέση για πολύ ώρα κλπ)
• Επιτηδευμένες πτώσεις/συγκρούσεις με όλο το σώμα σε τοίχους, έπιπλα, άλλους ανθρώπους ή το πάτωμα
• Παραγωγή δυνατών ήχων με κάποιο μέσο (παιχνίδι, τηλεόραση) ή με το στόμα (πχ μιλάει πολύ δυνατά, ή μιλάει συνεχώς, μουρμουρίζει ενώ κάνει κάτι)
• Συνεχές μάσημα, δάγκωμα ή πιπίλισμα μη βρώσιμων αντικειμένων (πχ παιχνιδιών, ρούχων)
• Αναζήτηση οπτικών ερεθισμάτων (πχ παίζει επαναλαμβανόμενα με παιχνίδια που παράγουν φώτα, θέλει να βλέπει συνέχεια τηλεόραση, παίζει με τα φώτα των δωματίων)
• Αναζήτηση οσφρητικών ερεθισμάτων (πχ θέλει να μυρίζει τα πάντα, ακόμα και αν δεν μυρίζουν ευχάριστα).

Η αναζήτηση αισθητηριακών ερεθισμάτων θα πρέπει να μας προβληματίζει όταν μπαίνει εμπόδιο στην μάθηση, στο παιχνίδι και στην κοινωνική αλληλεπίδραση του παιδιού. Όταν βλέπουμε να μονοπωλεί το ενδιαφέρον του παιδιού και να του στερεί τη συμμετοχή σε καθημερινές δραστηριότητες που το βοηθούν να μάθει και να αναπτυχθεί. Ένα παιδί που εστιάζει την προσοχή του κυρίως στο πώς να πάρει όλο και πιο συχνά ή πιο έντονα αισθητηριακά ερεθίσματα, χάνει αρκετές σημαντικές πληροφορίες που του παρουσιάζονται.

Τι μπορεί να κρύβεται πίσω από συμπεριφορές αισθητηριακής αναζήτησης; Όπως είπαμε η έντονη αναζήτηση συμβαίνει επειδή ο εγκέφαλος δεν καταφέρνει να οργανώσει κατάλληλα όλα τα ερεθίσματα που λαμβάνει. Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα δύο πιθανές ερμηνείες:
Περίπτωση 1: Το κεντρικό νευρικό σύστημα είναι υποευαίσθητο, δηλαδή δεν καταγράφει τα διάφορα ερεθίσματα από το περιβάλλον (απτικά, ακουστικά κλπ), εκτός αν είναι πολύ δυνατά ή συνεχόμενα. Για παράδειγμα, παρατηρείται ίσως μεγάλη αντοχή στον πόνο, το παιδί μπορεί να μην καταλαβαίνει αν έχει λερωθεί, ίσως να μην ανταποκρίνεται όταν του μιλάτε (έχοντας φυσιολογική ακοή), μπορεί να μην διακρίνει γεύσεις ή μυρωδιές. Ο εγκέφαλος ωστόσο για να αναπτυχθεί χρειάζεται διάφορα ερεθίσματα και δίνει την εντολή για αναζήτηση ερεθισμάτων, μεγάλης έντασης/συχνότητας/διάρκειας, μέσω μιας ή όλων των αισθήσεων.
Περίπτωση 2: Το κεντρικό νευρικό σύστημα είναι υπερευαίσθητο, δηλαδή καταγράφει τα διάφορα ερεθίσματα από ένα ή περισσότερα αισθητηριακά συστήματα ως πιο υπερβολικά/απειλητικά από ότι είναι στην πραγματικότητα. Το παιδί μπορεί να εκφράζει έντονη ανησυχία σε καθημερινές δραστηριότητες προσωπικής υγιεινής (πχ μπάνιο), να μην ανέχεται συγκεκριμένα υφάσματα, να έχει δυσκολίες με το φαγητό, να φοβάται υπερβολικά ακίνδυνους ήχους, να μη θέλει αγγίγματα, να φοβάται να ανέβει στον εξοπλισμό της παιδικής χαράς κ.ά. Σε αυτήν την περίπτωση, επειδή το νευρικό σύστημα βρίσκεται σε μια μόνιμη υπερδιέγερση αναζητά αισθητηριακά ερεθίσματα που το ηρεμούν, τα οποία διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο ως προς το είδος, την ένταση, τη διάρκεια και τη συχνότητά τους για να έχουν κάποιο αποτέλεσμα. Εδώ η αναζήτηση έχει σαν στόχο να επιφέρει κάποια ισορροπία.

Τι μπορούμε να κάνουμε; Αν εξετάζοντας τη συμπεριφορά του παιδιού είναι ξεκάθαρο πως η έντονη αισθητηριακή αναζήτηση εμποδίζει το παιδί να συμμετέχει λειτουργικά σε καθημερινές δραστηριότητες κάνουμε τα παρακάτω:

• Δίνουμε χρόνο. Αν η έντονη αναζήτηση αφορά το τελευταίο διάστημα (λιγότερο από μήνα) και δεν έχει πολύ σοβαρό αντίκτυπο στην καθημερινότητα του παιδιού, ίσως είναι παροδική και υποχωρήσει ομαλά.
• Παρατηρούμε. Δοκιμάζουμε να ακολουθήσουμε το ένστικτο του παιδιού και να δούμε τι το βοηθάει και τι όχι. Ποιες αισθήσεις έχουν καλύτερα αποτελέσματα; Πετυχαίνει η αισθητηριακή αναζήτηση το σκοπό της (οργάνωση) ή φαίνεται να είναι μάταιη; Πόσο χρόνο απαιτεί από το παιδί μέσα στη μέρα;
• Βοηθάμε. Έχοντας παρατηρήσει και κατανοήσει καλύτερα την αισθητηριακή αναζήτηση του παιδιού δοκιμάζουμε να εμπλουτίσουμε τα ερεθίσματα που λαμβάνει. Για παράδειγμα αν αποζητά συνεχώς να βάζει κάτι στο στόμα του (νύχια, παιχνίδια κλπ) μπορούμε να αντικαταστήσουμε την μη επιθυμητή συνήθεια παρουσιάζοντας πολλές ευκαιρίες μέσα στη μέρα για στοματική δραστηριοποίηση (πχ πίνω πηκτά ροφήματα με καλαμάκι, παίζω με σφυρίχτρες, τρώω τραγανά φαγητά). Αν αναζητά έντονη σωματική κίνηση, δημιουργούμε ευκαιρίες καθημερινά για έντονη κινητική δραστηριότητα (πχ παιδική χαρά, βόλτα στο πάρκο). Όταν το παιδί παίρνει όσα χρειάζεται δεν θα τα αναζητά σε λάθος μέρη! Ωστόσο είναι σημαντικό να είμαστε συνεπείς στις ευκαιρίες που του δίνουμε.
• Συμβουλευόμαστε έναν ειδικό. Αν παρά τις προσπάθειές μας να κατανοήσουμε και να βοηθήσουμε, το παιδί συνεχίζει να δυσκολεύεται στην καθημερινότητά του και θεωρούμε ότι η έντονη αισθητηριακή αναζήτηση εμποδίζει την ανάπτυξη του και την ικανότητα μάθησης καλό θα είναι να συμβουλευτείτε έναν εργοθεραπευτή. Μέσω της συζήτησής σας και της αξιολόγησης του παιδιού θα γίνουν πιο σαφή τα αίτια της αισθητηριακής αναζήτησης και επομένως πιο στοχευμένη η βοήθεια που του προσφέρετε.

Πηγές:
– Kranowitz C.:The out-of-sync child.
– Bundy A.: Sensory integration: Theory and practice.
– Williams M.S, Shellenberger S: “How does your engine run?” The Alert program for self-regulation.

.